Jedz ryby, córeczko

Od wielu lat mieszkam w Krakowie, ale nie pochodzę z tego miasta. Urodziłam się i wychowałam w Oświęcimiu. Przedwojenny Oświęcim był typowym sztetl. W 1939 roku Żydzi stanowili prawie 60% jego mieszkańców. Oświęcim pozostał miastem zarówno w czasie okupacji, jak i po. Miejsce, z którym kojarzy się całemu światu to obóz koncentracyjny Auschwitz, obecnie Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau. Położone daleko od centrum, nie ingerujące w rytm i puls miasteczka.

Nie potrafiłam dostrzec historii i wielokulturowości Oświęcimia. Był mi obojętny w czasach kartek i kolejek, pierwszych pryszczy i szkolnych stresów. "Dziura", "prowincja" - tak o nim myślałam i mówiłam. Miałam dość niewybrednych żartów o obozowej tematyce i komentarzy, których nie przytoczę, nazw ulic: Więźniów Oświęcimia, Ofiar Oświęcimia itp. Oświęcim był moim stygmatem. Musiało upłynąć wiele lat, a ja dojrzeć, bym zatęskniła, zainteresowała się i... doceniła.

A jednak jeden rys miasteczka - jego żydowskość - zawsze silnie na mnie oddziaływała, także w okresie, gdy nie interesowałam się tą tematyką, także nieświadomie. Dużą rolę odegrała w tym procesie moja mama. Byłam dzieckiem ciekawym świata, zadającym mnóstwo pytań, dociekliwym; zaś mama, która nie pracowała zawodowo, miała czas i cierpliwość pokazywać, odpowiadać, tłumaczyć. Jako dziecko chorowite byłam przez nią ciągana po różnych specjalistach, większość z nich przyjmowała w przyszpitalnych przychodniach. Oświęcimski szpital zbudowano w bliskim sąsiedztwie cmentarza żydowskiego. Po drodze mijałyśmy wysoki mur, ciągnący się w dziecięcych oczach niemalże w nieskończoność. Intrygował i działał na wyobraźnię niczym mur tajemniczego ogrodu z książki Frances Burnett.

- Mamo, czy za tym murem jest ogród?
- Nie ogród, córeczko. Kirkut.
- A co to takiego?
- Cmentarz żydowski.
- To kto tu jest pochowany?
- Żydzi, którzy przed wojną mieszkali w Oświęcimiu.
- A teraz?
- Teraz już nie, no może kilka osób, prawie wszyscy zostali wymordowani.
- Dlaczego?!

Ja pytałam, mama odpowiadała. Przed laty uczestniczyła w kursie przewodników Muzeum Auschwitz-Birkenau, temat nie był jej obcy. Od mamy dowiedziałam się także, że uliczkę, która mnie fascynowała - właściwie nie wiedzieć czemu, gdyż była wąska, brudna i niebezpieczna - przed wojną zamieszkiwali Żydzi. W domu słyszałam często: "Jedz ryby. Żydzi jedzą ryby i są mądrzy". Ktoś powie, że to naiwne stwierdzenie. Być może, przede wszystkim jednak pozytywne.

Jeszcze jedno wydarzenie zapadło mi w pamięć. Mama planowała zakup dywanu, lub chodnika, wybrałyśmy się więc "do miasta". Nie potrafię powiedzieć, ile miałam wówczas lat, na pewno uczyłam się jeszcze w szkole podstawowej. Weszłyśmy do sklepu, który wydał mi się dziwny. Nie towar, nie sprzedawca - budynek. Okna i rozkład pomieszczeń. Poczułam się nieswojo i pod pretekstem, że nie oferują nic ciekawego, czym prędzej wyciągnęłam stamtąd mamę. Była na mnie trochę zła, a ja - nie rozumiejąc swoich odczuć - nie podzieliłam się nimi z mamą. Szkoda, całe lata wcześniej mogłam się bowiem dowiedzieć, że w budynku, w którym mieściła się hurtownia dywanów, kiedyś była synagoga - Chewra Lomdei Misznajot (Bractwa Studiujących Misznę), dziś pięknie odnowiona, pełniąca funkcję muzeum i zarazem centrum edukacyjnego.

Moja mama odeszła wiele lat temu, rodzinne miasteczko trwa. Już nie "dziura", "prowincja" i "stygmat". Wrócę tam, by opisać i uwiecznić na zdjęciach to, czego kiedyś nie ceniłam. Jestem to winna sama sobie.